Według opowieści, początki Białegostoku sięgają XIV wieku i związane są z postacią litewskiego władcy, księcia Giedymina. Podczas polowania w głębi lasów, książę natknął się na urokliwy strumień, którego czystość wód zainspirowała go do wypowiedzenia słów: „Czysty, biały stok”, co mogło być zalążkiem nazwy przyszłego miasta. W tamtych czasach słowo „stok” odnosiło się do wartko płynącego strumienia. W rezultacie, na mocy woli księcia, w tym miejscu zaczęły kształtować się pierwsze osady, a wspomniana rzeka, obecnie zwana Białą, stanowi jedną z atrakcji miasta.
Historyczne dokumenty wskazują jednak, że faktyczne założenie osady Białystok miało miejsce nieco później, bo dopiero w XVI wieku, a nazwa miasta pojawia się w źródłach w 1514 roku. Dynamiczny rozwój Białegostoku był możliwy dzięki zaangażowaniu kolejnych właścicieli zasobnych rodów Raczków i Wiesiołowskich. Pod koniec XVII wieku majątek przeszedł w ręce Branickich, co przyniosło miastu prawa miejskie i rozpoczęło erę prosperity.
Jan Klemens Branicki, hetman wielki koronny, wraz z żoną Izabelą z Poniatowskich, zainicjowali budowę wielu monumentalnych budowli, które nadały Białegostokowi barokowego splendoru. Dzięki ich staraniom powstały reprezentacyjne gmachy wokół rynku, wyjątkowy ratusz oraz, co najważniejsze, rozbudowany pałac z przylegającymi do niego ogrodami. Te fundacje Branickich do dzisiaj świadczą o bogatej historii i kulturalnym dziedzictwie Białegostoku.
Po bezpotomnej śmierci ostatniego z Raczkowiczów, Mikołaja Bakałarza, majątek na krótko pozostał w rękach jego żony, Katarzyny z Wołłowiczów. W 1547 roku przekazała go swojemu drugiemu mężowi, Piotrowi Wiesiołowskiemu, dworzaninowi ostatnich Jagiellonów i przyjacielowi Zygmunta Augusta. Według legendy, uratował on życie królowi podczas polowania, zatrzymując rozpędzonego żubra na oszczepie. Następnym właścicielem dóbr był jego syn, Piotr młodszy, marszałek nadworny litewski, znany jako fundator najstarszego zachowanego budynku w Białymstoku – kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. W okresie zarządzania majątkiem przez Piotra Wiesiołowskiego zmieniła się przynależność państwowa ziem. W 1569 roku król Zygmunt II August włączył Podlasie do Korony, a przez miasteczko, dzisiejszymi ulicami Skorupską i Daleką, przebiegała granica między Koroną Królestwa Polskiego a Wielkim Księstwem Litewskim, która utrzymała się do 1795 roku.
Pałac Branickich w Białymstoku
Pałac Branickich, znany jako perła architektoniczna epoki saskiej w Polsce, jest wyjątkowym świadectwem przeszłości. Obiekt ten, wzniesiony na reliktach zamku z XVI wieku, osiągnął swój majestatyczny wygląd dzięki staraniom dwóch pokoleń rodziny Branickich. Budowa, której nadzór powierzono holenderskiemu architekcie Tylmanowi van Gamerenowi, rozpoczęła się za czasów Mikołaja Branickiego i została ukończona w pierwszej połowie XVIII wieku przez jego syna, Jana Klemensa, oraz jego żonę Izabelę.
To właśnie wtedy Pałac Branickich przekształcił się w jedną z najbardziej prestiżowych rezydencji w Europie tamtych czasów, przyciągając do siebie wybitnych artystów, poetów, a także naukowców. Wśród nich był znany poeta Franciszek Karpiński. Pałac gościł również wielu dostojników, w tym polskich monarchów jak August II, August III oraz Stanisław August, a także cesarza Austrii Józefa II. W 1754 roku, ten „Podlaski Wersal”, jak bywał określany, stał się miejscem powstania pierwszej w Polsce Wojskowej Szkoły Budownictwa i Inżynierii.
Obecnie, mimo że Pałac Branickich jest siedzibą Akademii Medycznej, część jego pomieszczeń jest dostępna dla zwiedzających. Turyści mają okazję podziwiać m.in. Wielką Aulę, Westybul, Pokój Chiński oraz kaplicę. Natomiast otaczający pałac barokowy park jest całkowicie dostępny dla publiczności. Park, zlokalizowany na dwóch poziomach, oferuje różnorodność krajobrazową: górną partię, inspirowaną francuskimi ogrodami à la Wersal, oraz dolną, która przypomina angielskie ogrody pejzażowe. To miejsce, pełne historii i piękna, nadal zachwyca swoim wyjątkowym charakterem.
Ratusz w Białymstoku
Ratusz w Białymstoku, zbudowany w środku XVIII wieku, stanowił istotny punkt na mapie miasta, znajdując się na skrzyżowaniu dróg prowadzących do Choroszczy (dzisiejsza ulica Lipowa), Suraża (Suraska) oraz do pałacu ówczesnych właścicieli miasta (Kilińskiego). Ten historyczny układ drogowy zachował się do dziś, czyniąc ulice Lipową i Kilińskiego miejscem, gdzie skoncentrowana jest większość kluczowych zabytków miasta.
Od momentu powstania aż do czasów ostatniej wojny, ratusz pełnił głównie funkcje handlowe, co było charakterystyczne dla miast pod magnackim patronatem, gdzie rola samorządów była ograniczona. Dziś, ten zabytkowy budynek jest siedzibą Muzeum Podlaskiego, które przechowuje bogate kolekcje dzieł sztuki, eksponaty etnograficzne oraz artefakty archeologiczne.
Filie Muzeum Podlaskiego
Warto odwiedzić również filie Muzeum Podlaskiego. Muzeum Historyczne prezentuje imponującą makietę Białegostoku z XVIII wieku, z kolei w innej filii znajduje się galeria rzeźb A. Karnego. Nieopodal drogi do Augustowa znajduje się Białostockie Muzeum Wsi, skansen prezentujący tradycyjną kulturę i sposób życia regionu. Ratusz w Białymstoku oraz przynależne mu muzea stanowią fascynujące świadectwo bogatej historii i kultury tego regionu.
Widok z tarasu widokowego Urzędu Miejskiego w Białymstoku oferuje panoramę miasta z dominującą w pejzażu neogotycką katedrą, potocznie znaną jako „czerwony kościół”. Ta imponująca budowla, wzniesiona w latach 1900-1905, początkowo miała być tylko rozbudową istniejącego już kościoła, popularnie nazywanego „białym kościołem”. „Biały kościół” powstał w latach 1617-1626 i charakteryzował się obronnym stylem architektonicznym, co podkreśla jego prosta, solidna forma i dwie absydy przypominające półbaszty.
Wnętrze „białego kościoła” kryje prawdziwe skarby barokowej sztuki, w tym rzeźbiony pomnik hetmana Jana Klemensa II Branickiego (1689-1771), jednego z najbardziej wpływowych postaci w historii regionu. Z kolei „czerwony kościół”, odwiedzony przez papieża Jana Pawła II, otrzymał tytuł „Bazyliki mniejszej”. Jego smukłe wieże, wznoszące się na wysokość 72,5 metrów wraz z trzymetrowymi krzyżami, stanowią jeden z najbardziej rozpoznawalnych elementów panoramy miasta.
Katedra, oprócz swojej architektonicznej wartości, jest również miejscem wyjątkowych wydarzeń kulturalnych, w tym pamiętnych koncertów organowych, które pozostawiają niezapomniane wrażenia zarówno wśród mieszkańców miasta, jak i przybywających turystów.
Urokliwy Pałacyk Gościnny
W niewielkiej odległości od głównej siedziby Branickich, przy ulicy J. Kilińskiego, mieści się urokliwy Pałacyk Gościnny. Ten elegancki obiekt, zbudowany w dekadzie 60. XVIII wieku z inicjatywy hetmana, pierwotnie był otoczony malowniczym ogrodem i służył jako miejsce ucieczki od codziennego zgiełku dworskiego życia, będąc swoistym domem przyjemności (fr. maison de plaisance).
Wnętrza Pałacyka Gościnne zostały z dużą starannością zaaranżowane tak, by odzwierciedlały estetykę i wytworność XVIII wieku, przywodząc na myśl bogactwo i przepych rokoka. Rzemiosło i dbałość o szczegóły widoczne w każdym elemencie wykończenia sprawiają, że Pałacyk Gościnny jest miejscem, które zapiera dech swoją elegancją i atmosferą tamtych czasów.
Ulica Kilińskiego, zaliczająca się do jednych z najstarszych i najbardziej malowniczych ulic miasta, prowadzi do kompleksu Zespołu Bazyliki Archikatedralnej pw. Wniebowzięcia NMP. Składający się z dwóch świątyń, zespół ten jest świadkiem długiej historii i bogactwa kulturowego regionu. Pierwsza z nich, znana jako „biały” kościół farny, została zbudowana w latach 1617–1626 dzięki wsparciu Piotra Wiesiołowskiego, i do dziś zachwyca swoim wnętrzem, w którym dominuje późnobarokowe wyposażenie, dodane później przez rodziny Branickich.
Centralnym punktem kościoła jest ołtarz główny, w którym znajduje się obraz Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, dzieło cenionego malarza XVIII wieku, Sylwestra Augustyna Mirysa. Ponadto, świątynia kryje w sobie dwa marmurowe monumenty: jeden z nich, wzniesiony przez Jana Klemensa Branickiego, upamiętnia jego ojca i babkę, natomiast drugi, fundacja Izabeli Branickiej, zawiera serce hetmana.
W kościele warto również zwrócić uwagę na tablicę, która przypomina o prawykonaniu kolędy „Bóg się rodzi” autorstwa Franciszka Karpińskiego, który często bywał gościem u Branickich. Architektura kościoła nosi ślady pierwotnie obronnego charakteru budowli, co jest widoczne w elementach takich jak przebudowana w okresie baroku baszta i brama prowadząca na Rynek Kościuszki, dodając tym samym kolejną warstwę do bogatej mozaiki historycznych i kulturowych składników tej wyjątkowej lokalizacji.
Rynek Kościuszki
U podnóża wzgórza, na którym wznosi się katedra, znajduje się Rynek Kościuszki. Jego niecodzienny, trójkątny kształt jest rezultatem historycznego układu dawnych szlaków handlowych, które przecinały się w tym miejscu, tworząc naturalny plac targowy. Część rynku może się poszczycić oryginalnymi lub wiernie odtworzonymi po wojennych zniszczeniach budynkami z XVIII wieku, które powstały dzięki mecenatowi Jana Klemensa Branickiego.
Na uwagę zasługuje budynek obecnego kina Ton, który niegdyś służył jako przytułek dla osób potrzebujących. W pobliżu znajduje się również dawny cekhauz, obecnie siedziba Galerii im. Sleńdzińskich, który pierwotnie był przeznaczony dla potrzeb garnizonu wojskowego stacjonującego w mieście, służąc jako magazyn sprzętu i uzbrojenia. Naprzeciwko usytuowany jest Klasztor Sióstr Miłosierdzia Wincentego à Paulo, założony przez Branickiego w 1769 roku, a na narożniku, przy wylotu ulicy Sienkiewicza, wznosi się odbudowany budynek dawnej austerii z XVIII wieku. Wszystkie te zabytkowe budowle, które pamiętają czasy Branickich, można rozpoznać po charakterystycznych jasnych elewacjach.
Rynek wokół ratusza, niegdyś tętniący handlem, obecnie przekształcił się w miejsce pełne restauracji, pubów i kawiarni. W sezonie staje się on areną różnorodnych wydarzeń, takich jak koncerty czy festiwale, przyciągając mieszkańców i turystów. Miasto pulsuje życiem, a zapachy wyśmienitego jedzenia kuszą przechodniów, czyniąc Rynek Kościuszki sercem miejskiej aktywności i kultury.
Białystok jest miastem, gdzie tradycje wielu kultur splatają się, tworząc unikalny mozaikowy charakter. Społeczność Tatarów podlaskich jest tu znacząca, utrzymując muzułmański dom modlitwy. Również znaczącą część populacji stanowią wyznawcy prawosławia, którzy tworzą około 20% mieszkańców miasta.
Cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy
W sercu Białegostoku, przy ulicy Lipowej, znajduje się jedna z najważniejszych świątyń prawosławnych – Cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy. Zbudowana w latach 1843–1846 w stylu klasycystycznym, z planem opartym na greckim krzyżu i dominującą kopułą, jest siedzibą biskupa i ważnym ośrodkiem duchowym. We wnętrzu cerkwi przykuwa uwagę neoklasycystyczny ikonostas, który stanowi granicę między przestrzenią dla wiernych a częścią ołtarzową.
Natomiast Cerkiew św. Ducha, projektu Jana Kabaca, jest uznawana za jedną z najbardziej imponujących budowli prawosławnych w Polsce. Budowla ta, powstała między 1982 a 1999 rokiem, jest przepełniona głęboką symboliką, z kopułami i łukami elewacji, które przypominają płomienie ognia opadające na apostołów podczas Zesłania Ducha Świętego. Wnętrze świątyni kryje podjazd umiejscowiony przy bocznym wejściu, wspaniały ikonostas z 260 ikonami, piękne freski od artystów z Doniecka, a także imponujący żyrandol – panikadiło, nawiązujący kształtem do korony. Cerkiew św. Ducha nie tylko jest największą świątynią prawosławną w Polsce, ale także jedną z największych w Europie. Uzupełnieniem kompleksu jest strzelista dzwonnica, której budowa rozpoczęła się w 2006 roku i która osiąga wysokość 70 metrów, stanowiąc ważny element panoramy miasta.
Bazylika pw. Chrystusa Króla i św. Rocha w Białymstoku
Bazylika pw. Chrystusa Króla i św. Rocha w Białymstoku, zaliczana do grona polskich Pomników Historii, jest uznawana za jeden z najbardziej znaczących przykładów modernistycznej architektury sakralnej w Europie. Autorem projektu tego wyjątkowego obiektu jest warszawski architekt Oskar Sosnowski, który stworzył kościół jako symbol wdzięczności dla Boga i Maryi za odzyskaną niepodległość Polski. Prace budowlane rozpoczęły się w 1927 roku, a uroczysta konsekracja miała miejsce po zakończeniu II wojny światowej.
Charakterystycznym elementem projektu Sosnowskiego jest motyw gwiazdy, odwołujący się do Gwiazdy Zarannej, widoczny zarówno w planie samej budowli, jak i w jej zdobnictwie i wyposażeniu. Wnętrze bazyliki urzeka harmonijną i przemyślaną estetyką. Nad całym kompleksem góruje smukła wieża o wysokości 78 metrów, na której szczycie umieszczono figurę Matki Bożej na półksiężycu.
Wokół bazyliki znajdują się wały, na których umiejscowiona jest imponująca rzeźba Chrystusa Dobrego Pasterza, dzieło Stanisława Horno-Popławskiego. Chociaż kościół znajduje się na wzgórzu, dostępność dla osób z ograniczeniami ruchowymi została zapewniona. U podnóża wałów, w budynku sklepu z dewocjonaliami, znajduje się wejście do windy, która umożliwia dojazd na poziom kościoła. Dodatkowo, obok absydy, mieści się podjazd prowadzący do bocznego wejścia do świątyni. Winda ta ma swoją własną, interesującą historię – została przeniesiona z Drohiczyna, gdzie służyła papieżowi Janowi Pawłowi II podczas jego pielgrzymki w 1999 roku.
Chociaż Kościół św. Rocha z pewnością jest najbardziej rozpoznawalnym modernistycznym zabytkiem Białegostoku, miasto to kryje również inne architektoniczne perełki tej epoki. Miłośnicy modernizmu mogą odkrywać je, podążając ścieżką Białostockiej architektury modernizmu. To jednak nie wszystko, co Białystok ma do zaoferowania. Spacer Szlakiem białostockich fabrykantów to wspaniała okazja, by poznać budowle z XIX i początków XX wieku, z czasów, kiedy miasto było dynamicznym centrum przemysłu tekstylnego.
Na trasie tego szlaku znajdują się zarówno zachwycające obiekty po dawnych fabrykach, jak i eleganckie pałacyki, które niegdyś należały do zamożnych fabrykantów. Przykładem może być secesyjny pałacyk Nowików przy ulicy Lipowej, czy pałacyk Cytronów przy ulicy Warszawskiej, w którym obecnie mieści się Muzeum Historyczne. Odwiedzając to miejsce, można przenieść się w czasie i poczuć atmosferę mieszczańskich wnętrz z początku XX wieku.
Szczególną atrakcją Muzeum Historycznego jest makieta barokowego Białegostoku. Podczas pokazu Wersal Północy, zainteresowani mogą podziwiać model miasta, który ożywa w akompaniamencie muzyki i świateł, pozwalając na wyjątkowe doświadczenie i odbycie podróży w czasie, by lepiej zrozumieć historię i dziedzictwo tego fascynującego miasta.
Stary kościół farny
Stary kościół farny, będący najstarszym zabytkiem w Białymstoku, nie wyróżnia się na pierwszy rzut oka, gdyż jest częścią zespołu archikatedry białostockiej. Jego historia zaczyna się w XVII wieku, kiedy to w 1617 roku Piotr Wiesiołowski rozpoczął budowę murowanego kościoła parafialnego pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Fundator nie doczekał końca prac, zmarł w 1621 roku, a budowę kontynuował jego syn, Krzysztof Wiesiołowski. W 1626 roku biskup wileński Eustachy Wołłowicz dokonał konsekracji świątyni. Kościół, wzniesiony w stylu późnego renesansu, jest jednonawowy, z wyodrębnionym prezbiterium zakończonym absydą i kwadratową wieżą nad wejściem. Budynek przetrwał do dzisiaj, choć przeszedł pewne zmiany. W połowie XVIII wieku, z inicjatywy Jana Klemensa Branickiego, kościół został przebudowany i zyskał nowe wyposażenie.
Pałacyk Cytronów
Pałacyk Cytronów, znajdujący się przy ulicy Warszawskiej 37, powstał w latach 1910-1913. Budynek szybko trafił w ręce Samuela Hirsza Cytrona i jego spadkobierców. Po wojnie pałacyk pełnił różne funkcje, by w 1990 roku stać się siedzibą Muzeum Historycznego.
Ten dwukondygnacyjny budynek jest wspaniałym przykładem secesji. Usytuowany nieco w głębi względem pierzei ulicy Warszawskiej, wyróżnia się oryginalnym ogrodzeniem. Fasada frontowa posiada wejście z lewej strony oraz półkoliście zamknięty przejazd bramny z prawej. Na bogato zdobionej elewacji widoczne są motywy słoneczników, wieńców i girland wawrzynu oraz gałązki z owocami. Centralna część fasady jest zwieńczona faliście wygiętym gzymsem ozdobionym obeliskami.
Wnętrza pałacyku zachowały oryginalny układ pomieszczeń oraz imponującą, marmurową klatkę schodową. Dzięki ekspozycjom Muzeum Historycznego, zwiedzający mogą podziwiać odrestaurowane secesyjne polichromie oraz zrekonstruowany wygląd bogatej rezydencji białostockiej z przełomu XIX i XX wieku.